Pandeminin yarattığı olumsuzluklar, tedarik zincirlerindeki aksaklıklar, döviz fiyatlarındaki yükselişe bağlı olarak artan emtia fiyatları ve Rusya’nın Ukrayna harekâtı derken küresel ekonomideki sıkıntılar dinmek bilmiyor. Dünya ekonomilerini derinden sarsan 2021 yılı İran için de oldukça zorlu geçti. Küresel salgınla mücadele, ABD’de başkanlık koltuğuna Joe Biden’ın geçmesi ve devam eden ambargolar, haziranda yapılan cumhurbaşkanlığı seçimlerini İbrahim Reisi liderliğindeki muhafazakarların kazanması, ağustosta Taliban'ın Kabil'i ele geçirmesi, su protestoları, Çin ile imzalanan 25 yıllık kapsamlı iş birliği anlaşması, İran içindeki nükleer hedeflere yönelik İsrail saldırılarının devam etmesi yılın en önemli gelişmeleri arasında yer aldı.
Ülkelerin ekonomik büyüklüklerinin karşılaştırılmasında en çok başvurulan ölçüt olan GSYH (Gayri Safi Yurtiçi Hasıla) büyüklüğü ve kişi başına gelire göre değerlendirildiğinde İran ekonomisi, dünyanın en büyük 20 ekonomisi arasına son sıradan girmeyi başardı. Ülkelerin ekonomik güçleri GSYH büyüklüğü ve kişi başına düşen GSYH ile ölçülüyor. Belirli bir dönem içinde üretilen bütün malların ve hizmetlerin piyasa fiyatları üzerinden toplanmasıyla GSYH, o miktarın nüfusa bölünmesi ile de kişi başına GSYH hesaplanıyor. Dolar kuru, enflasyon oranı da bu hesapta baş aktör olarak konumlanıyor.
6 yılda radikal değişim
IMF’nin GSYH’si en büyük ülkelerin 2015 ve 2021 yılları itibarıyla sıralanmasını gösteren tablosuna baktığımızda 7 yılda oldukça radikal bir değişim yaşandığını görüyoruz. Tabloya göre Türkiye son dönemde en fazla kan kaybeden ülkeler arasında yer alırken İran’ın en yüksek çıkışı yakalayan ülke olduğu görülüyor. Tablo, Türkiye’nin kişi başına gelir açısından 2015’te 66'ıncı sıradayken 2021’de 78'inci sıraya gerilediğini, son 6 yılda ise hem GSYH hem de kişi başına gelir sıralamasındaki düşüşü çarpıcı bir şekilde ortaya koyuyor. 2015’te 408 milyar dolarlık GSYH ile dünyanın en büyük ekonomileri arasına giremeyen İran’ın 6 yılda GSYH’sini 2,5 kat artırarak tablonun en radikal değişimine imza attığı görülüyor.
Dolar cinsinden GSYH’nin hesaplaması nasıl yapılıyor?
Cari yılda satılan ve stoklarda tutulan mallar ile sunulan hizmetler, nihai fiyatlar üzerinden toplanarak enflasyon oranları dikkate alarak ulusal para cinsinden GSYH hesaplanıyor. Tutar yıllık ortalama dolar kuruna bölünüyor ve dolar cinsinden GSYH’ye ulaşılıyor. Yüksek seyreden enflasyon oranları ve sabit kur rejimiyle doların düşük gösterilmesi GSYH için kaldıraç görevi görüyor. Sabit kur rejimiyle ulusal parasının değerini dolara karşı belirli bir oranda sabitleyen İran, dalgalı kur rejimi uygulayan ülkelere kıyasla GSYH’de hızlı bir büyüme oranı elde etmiş durumda.
Enflasyon rüzgarını arkasına aldı
Türkiye ve İran’ı büyüme oranları ile GSYH ve kişi başı gelir ortalaması açısından karşılaştırılmalı olarak değerlendirdiğimizde oldukça dikkat çekici sonuçlarla karşılaşıyoruz.
Türkiye 2002-2021 yılları arasında yüzde 5,5, 2015-2021 yıllarında yüzde 4,9 büyüme ortalaması elde etti. İran aynı dönemlerde sırasıyla yüzde 3 ve yüzde 1,9 büyüme oranı ortalamasıyla Türkiye’nin hayli gerisinde kaldı. Dolar cinsinden GSYH büyüklüğü açısından baktığımızda ise Türkiye’nin GSYH’si 6 yılda 57 milyar dolar gerilerken İran’ın GSYH’si 1 trilyon doların üzerinde artış gösterdi. Bu yüksek GSYH artışıyla eş değer bir büyüme oranı ortalaması yakalayamayan İran, Türkiye’nin büyüme ortalamalarının çok altında kaldı. Son 20 yıllık döneme baktığımızda da İran, yüksek enflasyon oranıyla Türkiye’nin açık ara önünde yer buldu. Türkiye’de ortalama enflasyon 2002-2021 yılları arasında %12,5, 2015-2021 yıllarında ise yüzde 15,6 iken İran’da aynı dönemlerdeki enflasyon oranları sırasıyla yüzde 21,1 ve yüzde 25,5 seviyelerini gördü. İran’da cari fiyatlarla GSYH, enflasyonun yüksek olması sonucu Türkiye’dekinin 1,6 katı daha hızlı yükseldi.
İran Riyali, dolar karşısında sabit pozisyonunu korudu
TL ve İran Riyalinin dolar karşısındaki pozisyonuna baktığımızda İran’ın GSYH’sindeki çarpıcı büyümenin nedeni açıkça görülüyor. Tradingeconomics.com’da yer alan tablo, TL’nin 2019’dan bu yana hızlı bir değer kaybı yaşadığını, buna karşılık İran Riyalinin aynı dönemde dolar karşısında değerinin sabit kaldığını gösteriyor. İran’ın resmi para birimi yıllar içinde değişmemekle birlikte enflasyon arttığı için ülkenin dolar cinsinden GSYH’si, ciddi değer kaybı yaşayan TL ile hesaplanan Türkiye GSYH’sine göre hızla yükseldi. Mevcut durum GSYH’deki artışın kaynağı olarak kuru adres gösteriyor.
Kur kaynaklı GSYH artışı
İran’da sermaye hareketleri serbest olmadığı için sabit kur rejimi uygulanıyor. Yani ülkede devletçe belirlenen sabit kurun dışında bir de serbest piyasada döviz alım satımında geçerli bir kur söz konusu. Buna göre sabit kur olarak açıklanan 1 dolar = 42 bin riyal yerine 1 USD = 270 bin riyal olarak hesaplanıyor. Ülkede enflasyon çok yüksek olduğu için cari fiyatlarla GSYH hızla yükseliyor. Dolar cinsinden GSYH de İran riyalinin dolar karşısında sabit kalması nedeniyle oldukça yüksek düzeyde hesaplanıyor. Enflasyon ne kadar yüksek, dolar kuru ne kadar düşükse GSYH oranı da o kadar yükseliyor. Dışa açık bir ülke olmayan İran’da sermaye hareketlerinin serbest şekilde yönetilmemesi sabit kur rejimi uygulanmasını olanaklı kılıyor.
İran aldatmacanın ötesine geçebilecek mi?
İran’daki bu durum neden-sonuç ilişkisine bağlı kalınmaksınız bize hiç de yabancı değil. 2003’den 2010’a kadar 7 yıllık süreçte ülkemize giren yüksek döviz girişleri nedeniyle sabitleşme eğilimi gösteren dolar/TL kuru Türkiye GSYH’sini büyüme oranının ötesine taşımıştı. Aynı dönemde sabit kur rejimi uygulanmamasına karşın, ekonomideki toparlanma eğilimi, hızlanan AB müzakereleri süreci ve yabancı sermaye girişindeki artışlar kuru sabit hale getirmiş ve dolar cinsinden GSYH’nin yükselmesini sağlamıştı. Sonrasında kurun normale dönmesiyle GSYH’de düşüş eğilimi başlamıştı. Türkiye dışa açık ve sermaye hareketlerinin serbest bırakıldığı bir düzen içinde GSYH’yi belirliyor. GSYH’nin sabit kur rejimine bağlı olarak yüksek gösterilmesi İran’ı dünyanın en büyük ekonomileri arasına soksa da ekonomistler, ülkenin gerçek anlamda gelişmiş ülke olabilmesi için çok sayıda reformu hayata geçirmesi kanısında. Hukukun üstünlüğü, yargının bağımsızlığı, eğitimin modernizasyonu, toplumsal yaşamın özgürleştirilmesi sağlanmadığında tek başına GSYH büyümesinin bir aldatmacanın ötesine geçemeyeceği açıkça görülüyor.
Dolar cinsinden GSYH hesaplaması sorunlu
GSYH’nin uluslararası karşılaştırmalar yapmak için dolara çevrilmesinde yaşanan tutarsızlıkların İran’ı dünya ekonomileri arasında kazandırdığı çok açık görülüyor. Cari fiyatlarla hesaplanan GSYH, dolara çevrildiğinde enflasyonu kur değişiminden yüksek olan ülkenin GSYH oranı yüksek hesaplanıyor. İran’da olduğu gibi hesaplamalarda piyasadaki kur yerine ülkenin resmi kurun alınması da GSYH oranındaki tutarsızlığı ve enflasyon oranlarının gerçekleri yansıtıp yansıtmadığının tartışmaya açık olması da bu durumu pekiştiriyor. Dolar cinsinden GSYH’nin cari fiyatlarla gerçek durumu şeffaf bir şekilde gösterebilmesi için enflasyon ve büyümenin doğru ve tarafsız ölçülmesi, dolar kurunun da müdahalesiz bir şekilde arz ve talep kurallarına göre belirlenmesi gerekiyor. Bu kuralların dışına çıkıldığında GSYH gerçek durumu yansıtmıyor ve uluslararası karşılaştırmalar inandırıcılığını yitiriyor.
2022 öngörüleri ne diyor?
The Economist’in araştırma birimi Economist Intelligence tarafından hazırlanan “Rakamlarla Ülkeler” başlıklı analize göre 2022’de dünyanın en büyük ekonomilerinde GSYH’lerdeki büyümenin hız kesmesi ve küçük ekonomilerin büyüme şampiyonu olması bekleniyor. İran, güçlü büyüme beklentisine sahip ülkeler arasında Çin, Hindistan ve Libya ile ilk sıralarda yer alıyor. Gelinen son noktada İran da tüm dünyada olduğu gibi küresel salgın ve iklim değişikliğinin olumsuz etkileri, ekonomik buhranlar, gıda güvenliğindeki sorunlar, toplumsal ve sosyolojik açıdan yaşanan sorunlarla karşı karşıya. Devletin son dönemde aldığı toplumsal güvenlik tedbirleri ve sosyal destek politikalarıyla mevcut görünümünü koruması bekleniyor. İran'ın 2022 yılı ekonomik büyüme oranını yüzde 2,4 olarak öngören Dünya Bankası, en son güncellemesinde bu oranı yüzde 3,7'ye yükseltti. Geçtiğimiz yılın son çeyreğinden bu yana dilimizden düşmeyen enflasyon oranının ise bu yıl yüzde 37,6'ya, 2023’te 34.8'e düşmesi bekleniyor.
KAYNAKLAR
T24
Sabah gazetesi
Anadolu Ajansı
Dünya gazetesi
Euronews
IMF
