Şubat 2022'de patlak veren Rusya-Ukrayna savaşı, önemli birer tahıl ihracatçısı konumunda olan Rusya ve Ukrayna'dan deniz yoluyla dünyaya yapılan tahıl sevkiyatını büyük ölçüde sekteye uğrattı. Bu durum, gıda fiyatlarının küresel çapta yükselmesine neden oldu.
Tahıl Anlaşması imzalanmadan önce Batı merkezli yoğun bir propaganda savaşı yürütüldü. Temelde, "Ukrayna tahıl ihracatının Rusya tarafından engellendiği ve bu durumun, düşük gelirli ülkelerde kıtlığa neden olduğu" söyleniyordu. Bu koşullar altında imzalanan anlaşma uyarınca, Ukrayna tahılının başta yoksul ülkelere sevk edilmesi öngörülüyordu fakat gemi hareketlerine ilişkin Birleşmiş Milletler (BM) verileri, bunun böyle olmadığını gösteriyor.
Rusya- Ukrayna Savaşı’nda Türkiye’nin de arabuluculuğu ile devreye alınan tahıl koridoru anlaşması, Rusya’nın 17 Temmuz 2023’te anlaşmadan çekildiğini açıklamasıyla sarpa sardı. 'Karadeniz Tahıl Girişimi' ya da basındaki yaygın adıyla 'Tahıl Anlaşması' 22 Temmuz 2022'de BM, Türkiye, Rusya ve Ukrayna arasında; Ukrayna tahılının, Karadeniz limanlarından güvenli bir şekilde dünyanın diğer noktalarına taşınması için imzalanan bir anlaşma olarak kayıtlara geçti. 17 Temmuz 2023'te sona erene dek hakkında pek çok spekülasyon yapıldı. Rusya çekilme kararını açıklarken Karadeniz’de seyreden Ukrayna bağlantılı tüm gemileri potansiyel tehdit sayacağını da duyurdu. Ancak buna rağmen Ukrayna’nın açıkladığı tek taraflı koridoru kullanan ilk gemi Romanya ve Bulgaristan kıyılarına yakın seyrederek İstanbul’a ulaştı. 15 Ağustos’ta 2 bin 114 konteynırla Odessa Limanı’ndan yola çıkan Hong Kong bandıralı gemi, Rus donanmasının olası bir saldırısından korunmak için neredeyse kıyıdan hiç uzaklaşmadan Marmara Denizi’ne ulaşmayı başardı. Yakıt ikmali sonrasında Yunanistan’ın Pire Limanı’na doğru yolculuğunu sürdürdü.
Bu noktaya nasıl gelindi
Ukrayna tahılının, Karadeniz limanlarından güvenli bir şekilde dünyanın diğer noktalarına taşınması için imzalanan Tahıl Anlaşması'nın süresi 17 Temmuz 2023'de doldu. Anlaşmaya geri dönmesine yönelik yoğun baskılarla karşı karşıya olan Rus makamları, talepleri yerine getirilmediği takdirde dönmeyeceğini duyururken Ukrayna da 'Rusya'yı dışlayan' bir tahıl anlaşması konusunda çalışıyor.
Yaşananların detaylarına geçmeden önce Ulaştırma ve Altyapı Bakanlığı'nın açıklamasına bakmakta fayda var. Bu bilgiler özellikle Rusya’nın itirazları ve talepleri açısından önem arz ediyor. Bakanlığın açıklamasına göre tahıl koridorunda 1 Ağustos 2022-20 Haziran 2023 döneminde taşınan toplam tahıl miktarı 32 milyon ton oldu. Toplamda, 13 tahıl ve tahıl ürünün çeşitleri olarak arpa, buğday, mısır, soya, buğday kepeği, işlenmiş karışık gıda, soya fasulyesi, ayçiçeği çekirdeği, ayçiçeği küspesi, ayçiçeği yağı ve bezelye taşındı.
Türkiye limanlarına gelen miktar 3 milyon 659 bin ton iken en fazla yük 7 milyon 662 bin 808 ton ile Çin'e gitti. En fazla yük giden ülkeler Çin, İspanya, Türkiye ve İtalya oldu. Tahıl koridoru ile 3 milyon 978 bin 853 ton tahılın Afrika kıtasına taşındı. Afrika ülkelerinin aldığı payın yüzde 12 dolayında olduğu, geçen 6 aylık dönemde bu rakamın yüzde 6 olarak gerçekleştiği de kaydedildi.
Dar gelirli ülkelere tahıl ulaştı mı
Statista verilerine göre de 2022/23 döneminde, Ukrayna dünya arpa pazarının yüzde 5,9'unu, mısır pazarının yüzde 4,9'unu ve buğday pazarının da yine yüzde 4,9'unu elinde bulunduruyor. Bu oranların savaş süresince, bir önceki döneme göre yarı yarıya düştüğü görülüyor. Fakat buna rağmen Ukrayna, "dünyanın en önemli tahıl ihracatçılarından biri" olma özelliğini sürdürüyor.
2023 Temmuz ortalarına kadar Ukrayna limanlarından 45 ülkeye yaklaşık 33 milyon ton tahıl ve diğer gıda ürünlerini taşıyan 1000'den fazla sefer yapıldı. Ukrayna'dan en fazla tahıl ithal eden ilk beş ülke sırasıyla 8 milyon ton ile Çin, 6 milyon ton ile İspanya, 3,2 milyon ton ile Türkiye, 2,1 milyon ton ile İtalya ve 2 milyon ton ile Hollanda oldu. En çok ihracat yapan ilk beş ülkenin toplam ihracatı 21,3 milyon tona tekabül ediyor.
BM tablosunda alt - orta gelir grubu ülkeler arasında Mısır, Bangladeş, Tunus, Kenya, Hindistan, Libya ve Endonezya göze çarpıyor. Onların da toplam ihracatı sadece 5,4 milyon tona tekabül ediyor. İlaveten halihazırda kıtlık, kuraklık, savaşlar ve iç çatışmalarla boğuşan Cibuti, Etiyopya, Somali, Sri Lanka, Sudan ve Yemen gibi ülkelerin toplam ihracattaki payı ise gözle görülemeyecek kadar az. Bu rakamlar nüfusa oranlandığında oldukça üzücü bir tablo ortaya çıkıyor.
T.C. Ulaştırma ve Altyapı Bakanlığı’nın verilerine göre tahıl yüklü gemilerin yüzde 47’si yüklerini Avrupa limanlarına boşalttı. Sonuç olarak, açlıkla boğuşan ülkelere gitmesi gereken tahılın önemli bir kısmı gelişmiş ülkelere sevk edilmiş oldu.
Öte yandan Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin, 27 Temmuz'da St. Petersburg’da düzenlenen Rusya-Afrika Zirvesi'nde yaptığı konuşmada, Batılı ülkeleri Rus tarım ihracatına yönelik yaptırımlar nedeniyle “ikiyüzlülükle” suçlayarak "Gelecek 3-4 ay içerisinde, Burkina Faso, Zimbabve, Mali, Somali, Orta Afrika Cumhuriyeti ve Eritre’ye 25 ila 50 bin ton tahılı bedelsiz bir şekilde sevk etmeye hazır olacağız" dedi.
Rusya, taraf olduğu anlaşmanın devamı için Avrupa Birliği'nden (AB), Rusya Ziraat Bankası'nın (Rosselkhozbank), SWIFT ağına yeniden bağlanmasını da şart koşmuştu. Ancak bu konuda bir uzlaşı sağlanamadı. Rus personel ise tahıl koridorunun işlemesi için İstanbul'da kurulan ortak koordinasyon merkezinden ayrıldı. Moskova yönetimi ayrıca, Ukrayna'nın Karadeniz'deki limanlarından birine yanaşan herhangi bir geminin, “potansiyel askeri kargo gemisi” olarak değerlendirileceğini açıkladı. Buna ek olarak seyrüsefer güvenliği garantilerini geri çekerek Karadeniz'deki insani koridoru kısıtladı ve Karadeniz'in kuzeybatısında yeniden "geçici tehlikeli bölge" rejimini tesis etti. Kremlin sözcüsü Dimitri Peskov ise kısa bir süre önce Karadeniz Tahıl Girişimi'nin askıya alındığını duyurdu. Moskova yönetimi, talepleri doğrultusunda "somut sonuçlar" elde etmeleri halinde anlaşmaya kalındığı yerden devam edileceğini açıkladı.
Rusya neye itiraz ediyor; Ukrayna ne istiyor
Rusya'nın tahıl anlaşmasına ilişkin bazı temel itirazları söz konusu.
SWIFT sisteminden dışlanması: Rosselkhozbank'ın SWIFT sistemine yeniden dahil edilmemesi ve bu yüzden Rusya'nın tahıl ihracatını resmi yollardan gerçekleştirememesi de önemli sebeplerden bir diğer.
Gemi sigortasının karşılanmaması: Rusya'ya uygulanan ambargolar nedeniyle gemi sigortalarının karşılanamaması.
SWAP ambargosunun sürmesi: Ambargo nedeniyle para alışverişinin gerçekleştirilememesi.
Ukrayna’nın insani koridoru kullanması: Tahıl taşıyan gemilerin geçişi için oluşturulan insani koridorun Ukrayna tarafından Kırım'daki hedeflere saldırmak amacıyla kullanılması.
Koridorun amacından sapması: Başlangıçta anlaşma küresel gıda krizini engellemek için yapılmış olsa da Ukrayna'dan gelen gıdanın Afrika ve Asya'daki yoksul ülkelere ulaştırılmamış olması.
Ukrayna’nın on maddelik listesi
Ukrayna Devlet Başkanı Volodomir Zelenski ise BM Genel Sekreteri Antonio Guterres ile Karadeniz üzerinden gıda güvenliği ve arzını sağlamak amacıyla sorumlu devletlerden Romanya ve Bulgaristan ile anlaştığını duyurarak tahıl anlaşmasının Rusya'nın katılımı olmadan sürdürülmesi çağrısında bulundu. Bir başka deyişle Ukrayna, Rusya’yı saf dışı bırakmak istiyor. Kremlin sözcüsü Peskov, 18 Temmuz'da, tahıl koridorunun Ukrayna'daki savaş bölgesine yakınlığı göz önüne alındığında, "anlaşmayı Moskova'nın katılımı olmadan sürdürme girişimlerinin risklere yol açacağı" açıklamasıyla karşı hamlesini yaptı.
Ukrayna, Cidde’de Rus güçlerinin Ukrayna topraklarından tamamen çekilmesi çağrısında bulunan 10 maddelik bir barış formülüne odaklanılmasını istedi. Ukrayna’nın 10 maddesi için çalışma grupları oluşturuldu. İşte o 10 madde:
- Nükleer güvenlik
- Gıda güvenliği (Tahıl koridorunu kapsayan başlık)
- Enerji güvenliği
- Esirlerin ve sürgünlerin serbest bırakılması ya da takası
- Toprak bütünlüğü
- Rus birliklerinin geri çekilmesi
- Adaletin tesisi
- Çevrenin korunması
- Çatışmanın tırmanmasının önlenmesi
- Savaşın sona erdiğinin teyidi
Ukrayna, toplantıda bu 10 başlığın çözülmesini istedi. Konuyla ilgili ülkelerin temsilcilerinden çalışma grupları oluşturuldu. Türkiye gıda güvenliği başlığını kapsayan Tahıl Koridoru grubunda çalışacak. Ancak Suudi Arabistan’a esir takası konusunda da destek verecek.
Tüm ülkelerin üzerinde uzlaştığı ve bir an önce çözüm beklediği mesele Tahıl Koridoru’nun Rusya tarafından yeniden açılması. Bunun için de tüm gözler Cumhurbaşkanı Erdoğan’a çevrilmiş durumda. Burada Rusya’ya uygulanan ambargolar kapsamında Agro Bank’ın (Russian Agricultural Bank) tahılını ve gübresini satamaması temel mesele. Rusya da bu konuda yaptırımın kalktığını görmeden anlaşmaya geri dönmeyeceğini söylüyor.
AB ve BM’den şartlı açılım önerisi
Türkiye, Rusya’ya adım atılacağının gösterilmesi gerektiği mesajını verirken AB ve BM ise “Rusya koridoru açsın, biz üzerimize düşeni yerine getireceğiz, getirmezsek Rusya koridoru yeniden kapatsın” açıklamasında bulundu. Ancak iş sadece AB ve BM’nin önerisiyle ya da ılımlı yaklaşımıyla bitmiyor. Bu durumda gözler ABD’ye çevriliyor. Konu sadece Cidde’deki toplantıda ele alınmıyor. Ankara ciddi bir diplomasi trafiği yürütüyor. Bu çerçevede koridorun yaptırımlar dışına çıkarılması konusunda Rusya’nın ABD’ye verdiği mesaj, “Gelen kaynakla tarım malzemesi, traktör alımı yapılacağı” yönünde. Ancak ABD bu mesaja “Ya bu kaynakla silah alırsa” yanıtını veriyor.
Sonuçta Cidde yansımalarının da etkisiyle, Türkiye çözüm arayışlarına “Rusya dahil edilmezse, sonuç çıkmaz ve çözüm olmaz” diyor. Benzer ifadeleri dile getiren Çin, müzakereler konusunda Türkiye’nin rolüne İstanbul toplantılarına ve Antalya diplomasi forumu zemininin önemine dikkat çekti. Ancak örneğin Almanya’ya göre Rusya’nın toplantılara şimdi dahil edilmesi doğru değil. Almanya “Rusya doğru zamanda girsin” diyor, yani bir anlamda “Temel oluşturulsun, saldırıları durdursun, sonra” mesajı veriyor. Suudi Arabistan girişiminin üçüncü toplantısının Ekim ayında yapılması da bekleniyor.
A Haber’de yer alan bir haberde değerlendirmelerde bulunan Yeditepe Üniversitesi Öğretim Üyesi Doç. Dr. Furkan Kaya, “Savaşın başladığı ilk günden beri Türkiye ve özellikle Cumhurbaşkanı Erdoğan silolarda bekletilen milyonlarca ton buğdayın ihtiyaç sahibi ülkelere gönderilmesi hususunda çok önemli bir diplomasi yürüttü. Tahıl Anlaşması’nın bitmesi için birçok faili meçhul saldırı oldu. Kerç Köprüsü'nün vurulmasından sonra Putin bu anlaşmadan çekildi. Erdoğan tahıl koridorunun “insanlık koridoru” olduğunu söyleyerek Rusya'yı tekrar masaya getirmek için mücadele veriyor. Ancak Batı alternatif rotalar araştırmaya başladı. Gemilerin Tuna Nehri'ne yanaşması ve Romanya üzerinden taşınması planlanıyor. ABD'nin de bunun için girişimleri var. Tuna Nehri ve Baltık projesi sürdürülebilir değil. Demiryolları gündeme geldi ancak Ukrayna ve Avrupa'nın demiryolları bambaşka bir çerçeveye sahip. Ray aralığının farklı olması sebebiyle bu da imkansız. Yani Rusya olmadan bir anlaşma yapılması son derece zor” diyor. Ezcümle bundan sonraki gelişmeler Rusya'nın tavrıyla birlikte Ukrayna'nın atacağı adımlara da bağlı.
Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan ise 2 Ağustos'ta Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin ile bir telefon görüşmesi yaptı ve görüşmede Putin’in ağustos ayı sonunda Türkiye’ye bir ziyaret gerçekleştirmesi konusunda mutabık kalındığı açıklandı. Görüşmede ayrıca Rusya’nın yükümlülüklerin fiilen yerine getirilmesi halinde, anlaşmaya geri dönmeye hazır olduklarını teyit etti. Şimdi gözler Putin’in Türkiye ziyaretinde ve elbette bir zarar görmeden Akdeniz’de seyreden tahıl gemisi sonrası olacaklarda. Bekleyip göreceğiz.
KAYNAKLAR
aksam.com.tr
ahaber.com.tr
hurriyet.com.tr
AA
